Knowledge for All: અપશુકન ગણાતી અને શરદીની શરૂઆત કરતી "છીંક" પાછળનું મોટું વિજ્ઞાન | The big science behind "sneezing" which is considered ominous and starts a cold

by Dr. Hardik Ramani

નમસ્કાર મિત્રો,

કોરોનાની મહામારીમાં વિશ્વભરના લોકો પોતાની સેહદને લઇને ખુબ ગંભીર થઇ ગયા છે અને એટલા બધા જાગૃત પણ થઇ ગયા છે કે કોઈ આસપાસ છીંક ખાઈ તો પણ પોતાનું માસ્ક ચડાવી લે છે. સામાન્ય રીતે શરદીની શરૂઆત છીંકથી થતી હોઈ છે અને વારંવાર છીંક આવવાના કારણે ગળું બળવા લાગે છે તેમજ નાકમાં મીઠી ખંજવાળ અને પાણી વહેવાનું શરુ થઇ જાય છે. કોરોના હોઈ કે શરદી-તાવ વાળા વાયરલ રોગ, છીંક સામાન્ય લક્ષણ જ છે. દુનિયાનો કોઈપણ વ્યક્તિ આ છીંકથી વંચિત નહિ હોઈ એ પાકું છે ત્યારે શું તમે જાણો છો કે આ છીંક આવવાનું કારણ શું છે? અને આ નાનકડી લાગતી છીંકનો પણ અજાણ્યો ઇતિહાસ, માન્યતા અને લાક્ષણિકતાની ચર્ચા જોઈએ આજના લેખમાં.

છીંક શું છે અને એ શા માટે આવે છે?

છીંક આપણા શરીરની એવી ઓટોમેટિક પ્રક્રિયા છે જેમાં એક પ્રચંડ ઝડપથી ફેફસાની હવા નાક અથવા મોઢા દ્વારા બહાર નીકળે છે. આ હવા નાકની નાની નળીઓ અને નાના કાણાઓથી 150 કી.મી. પ્રતિ કલાક કે તેનાથી પણ વધુ ઝડપે નીકળતી હોવાથી મોટો અવાજ પણ આવે છે જેનાથી આજુબાજુના લોકો પણ પરેશાન થઇ જાય છે અને દૂર ખસી જાય છે. એક રિસર્ચ મુજબ એક વખત આવેલી છીંકમાં 40,000 થી વધુ બૂંદો હોઈ છે જે આસપાસના વાતાવરણમાં આપણા દ્વારા ઠાલવામાં આવે છે.

સામાન્ય રીતે છીંક ત્યારે આવે છે જયારે નાકની અંદરની દીવાલ પર કોઈ બહારની વસ્તુ ખુજલી કરતી ગઈ હોઈ અને એ પરિસ્થિતિમાં નાક આ સંદેશો મગજ સુધી પહોંચાડતા દિમાગ શરીરની ઘણી માંશ પેશીને આદેશ કરે છે કે એ બહારની વસ્તુને બહાર કાઢવામાં આવે. છીંકની સંપૂર્ણ ક્રિયામાં છાતીના સ્નાયુઓ, ડાયાફ્રેમ, પેટનો ભાગ, વોકલ કોર્ડ, આંખો અને તમારા ગળાના પાછળના સ્નાયુઓનો સૌથી મોટો રોલ હોઈ છે. જયારે આપણને શરદીની શરૂઆત થાય છે ત્યારે નાકની દીવાલ પર વાયરલ એટેકના કારણે થોડી સુજન થઇ ગઈ હોઈ છે જેને કારણે મીઠી ખંજવાળ આવવા લાગે છે જેને નાક બહારનો સભ્ય ગણતા મગજ દ્વારા બહાર કાઢવાનો સિગ્નલ આપતો રહે છે. છીંક વિશેની સૌથી મઝેદાર વાત એ છે કે તે આપણે સુતા હોઈએ ત્યારે ક્યારેય આવતી નથી કેમકે ત્યારે નાકના ચેતાતંતુઓ પણ સુતા હોઈ છે અને તે મગજને છીંક લાવવાના કોઈપણ સિગ્નલ મોકલાવી શકતા નથી.

છીંક આવવાની અન્ય શક્યતાઓ પણ હોઈ છે જેમ કે ઘણા લોકોને અચાનક તડકામાં આવતા છીંક આવે છે તો ઘણા લોકોને અચાનક ઠંડુ કે ગરમ વાતાવરણને કારણે પણ છીંક આવવા લાગે છે. ઘણા લોકોને ભરેલું પેટ થવાથી તો ઘણા લોકોને વિવિધ એલર્જીને કારણે પણ છીંક આવે છે પરંતુ સામાન્ય રીતે દરેક લોકોને આવનારી છીંક એ વાયરલ એટેક અને ધૂળના નાના કણો નાક વાટે જવાથી જ આ છીંકની પ્રક્રિયા થતી હોઈ છે.

છીંકની લાક્ષણિકતાઓ

સામાન્ય રીતે છીંક દ્વારા આપણા શરીરની અંદર રહેલું પાણી, લાળ, પાતળો કે જાડો કફ, વાયરલ કીટાણુઓ 2-3 ફૂટ સુધી હવામાં 40,000 થી વધુ ડ્રોપલેટમાં ફેલાઈ શકે છે જેને નીચેના પિક્ચરમાં પણ જોઈ શકાય છે. કોરોના મહામારીના સમયમાં આ છીંકથી વાયરસને ફેલાતો રોકવા માસ્કનો ઉપયોગ તથા કેવી રીતે છીંક ખાવી તે શીખવવામાં આવતું હતું તેનું કારણ પણ એજ છે કે ઘણી વખત વધુ જોરથી આવેલી છીંક માત્ર 2-3 ફૂટ નહિ પરંતુ 20 ફૂટ સુધી ફેલાઈ શકે છે. છીંક સમયે નીકળેલા ડ્રોપલેટની સાઈઝ 5 માઇક્રોન જેટલી હોઈ છે જેથી તે હવામાં ભળી આસપાસના વ્યક્તિના શ્વાછોશ્વાસમાં પણ જઈ શકે છે.

છીંકને લાગતો અજીબોગરીબ ઇતિહાસ અને માન્યતાઓ

ભારતમાં અને અનેક દેશોમાં અપશુકનિયાળ ગણાતી છીંકનો પણ એક વિચિત્ર ઇતિહાસ છે. પ્રાચીન ગ્રીસમાં, છીંક એ દેવતાઓ તરફથી ભવિષ્યવાણીના સંકેતો હોવાનું માનવામાં આવતું હતું. 2500 વર્ષ પહેલા એક યુદ્ધના સમયે સિપાહીઓને લડાઈ પહેલા અપાતા ભાષણના અંતમાં તેના સેનાપતિને છીંક આવી હતી અને સૈનિકોને આ ભગવાન દ્વારા શુભસંકેત અપાયા હોવાનું મનાયું હતું. આજે પણ યુરોપના ઘણા ભાગોમાં છીંક આવવાને શુભ સંકેત તરીકે જ જોવામાં આવે છે. પૂર્વીય એશિયાના અમુક ભાગોમાં, ખાસ કરીને ચાઈનીઝ સંસ્કૃતિ, કોરિયન સંસ્કૃતિ, જાપાનીઝ સંસ્કૃતિ અને વિયેતનામીસ સંસ્કૃતિમાં, કોઈ સ્પષ્ટ કારણ વગરની છીંક સામાન્ય રીતે એ સંકેત તરીકે માનવામાં આવતી હતી કે તે જ ક્ષણે કોઈ વ્યક્તિ છીંકનાર વિશે વાત કરી રહ્યું હતું. પૂર્વીય એશિયાના અમુક ભાગોમાં, ખાસ કરીને ચાઈનીઝ સંસ્કૃતિ, કોરિયન સંસ્કૃતિ, જાપાનીઝ સંસ્કૃતિ અને વિયેતનામીસ સંસ્કૃતિમાં, કોઈ સ્પષ્ટ કારણ વગરની છીંક સામાન્ય રીતે એ સંકેત તરીકે માનવામાં આવતી હતી કે તે જ ક્ષણે કોઈ વ્યક્તિ છીંકનાર વિશે વાત કરી રહ્યું હતું જેમ આપણા દેશમાં હિચકી આવવાને માનવામાં આવે છે.

આપણા દેશમાં તથા અન્ય ઘણા એશિયાયી દેશોમાં કોઈ સારા કામની શરૂઆતમાં છીંક આવવાને અશુભ માનવામાં આવે છે અને આવું થવા પર એ કામને થોડા સમય માટે અટકાવી દેવામાં પણ આવે છે. ભારતમાં તથા ઘણા મુસ્લિમ દેશોમાં છીંક આવ્યા બાદ લોકો પોટ-પોતાના ભગવાનનું નામ લઇ યાદ કરવાનો પણ રિવાઝ હોઈ છે.

છીંકને આવતા કેવી રીતે અટકાવી શકાય?

છીંક એ શરીરની ઓટોમેટિક પ્રોસેસ છે જેને અટકાવું થોડું મુશ્કેલ તો છે પણ અશક્ય નહિ. છીંકને ઘણી રીતે અટકાવી શકાય છે જેમકે તમને જો તમારી એલર્જી ખબર હોઈ જેમકે (ઊડતી ધૂળ, રજકણો, મસાલા, સિમેન્ટ, કોલસાની રજ, લાકડાની રજ, કલર કે કેમિકલ, પરફ્યુમ, અમુક ધાતુઓની વાસ, વિવિધ પોલેન, પ્રાણીઓના વાળ કે ફર) તેનાથી દૂર રહેવું અથવા જોતા સાથે જ માસ્ક પહેરી લેવું જોઈએ.

છીંક આવવાની લાગતાંની સાથે જો વ્યક્તિ પોતાની જીભ તાળવે ફેરવવા લાગે તો ઘણી વખત છીંક અટકી જાય છે તેમજ નાકને આંગળીથી ચીપટી ભરી બંધ કરી દો અથવા ગળાને ડોકું દબાવી બંધ કરી દેવાથી છીંક આવતી અટકી જતી હોઈ છે. સામાન્ય રીતે એક છીંક ખાધા બાદ શ્વાસ થોડો સમય રોકી રાખો કે નાકની જગ્યાએ મોઢેથી શ્વાસ લેવાથી પણ વારંવાર છીંક આવતી અટકે છે.

ઘણી વખત અજીબોગરીબ શબ્દો બોલવાથી પણ છીંક અટકી જાય છે જેમ કે "પિકલ્સ"

ઘણા લોકોને ખોરાકના મોટા ટુકડા લેતાની સાથે જ છીંક આવતી હોઈ એમણે નાના ટુકડા સાથે ખાવાની શરૂઆત કરવી જોઈએ.

ઘણા લોકોને સૂર્યપ્રકાશમાં આવતાની સાથે જ છીંક આવતી હોઈ તો તેને સીધા સૂર્ય કિરણોમાં નીકળતી વખતે ધ્યાન રાખવું જોઈએ.

મોં બંધ રાખીને છીંક ખાવાથી નાકમાંથી લાળ બહાર નીકળી જાય છે પરંતુ તેની ભલામણ કરવામાં આવતી નથી કારણ કે તે માથામાં ખૂબ જ વધારે દબાણ બનાવે છે અને તે સંભવિત રીતે હાનિકારક છે, છીંકને સંપૂર્ણપણે અવરોધિત કરવી તે જીવલેણ પણ સાબિત થઈ શકે છે.

છીંકવાની સલામત રીત

જ્યારે તમે ખાંસી અથવા છીંક કરો ત્યારે તમારા મોં અને નાકને ટિશ્યુ કે રૂમાલથી ઢાંકો. યાદ રાખો એ ટીસ્યુ કે રૂમાલને એકજ વખત વાપરો અથવા બીજાના સંપર્કમાં ન આવે એનું ધ્યાન રાખો. જો રૂમાલ કે ટીસ્યુ પાસે ના હોઈ તો કોણીને મોં તરફ વાળી, મોં નીચું કરી છીંક ખાઓ જેથી તમારા હાથ પર કીટાણુ કે વાયરસના ચોંટે અને આગળ ફેલાતા અટકી શકે.