Knowledge for All: વિશ્વભરમાં પાવર કટ થવાથી અંધારપટ થવાની શક્યતા શા માટે બંધાઈ રહી છે? | Why is there a possibility of blackouts due to power cuts around the world?

વિશ્વભરમાં પાવર કટ થવાથી અંધારપટ થવાની શક્યતા શા માટે બંધાઈ રહી છે? | Why is there a possibility of blackouts due to power cuts around the world?

by Dr. Hardik Ramani

નમસ્કાર મિત્રો,

ભારતમાં દેશનો સૌથી મોટો તહેવારને આડે જેટલા દિવસો બાકી છે એટલા જ દિવસોનો કોલસાનો સ્ટોક બાકી છે ભારતના વિવિધ થર્મલ પાવર સ્ટેશનો પાસે જે આપણા માટે દિવસ અને રાત સતત વીજળી પેદા કરે છે. આ છેલ્લા 10 દિવસથી આપણે સાંભળતા આવ્યા છીએ કે ભારતમાં કોઈપણ સમયે અંધારપટ છવાઈ શકે છે અને એ મુશ્કેલી કદાચ હાલ ચાલતા કોરોના મહામારી કરતા પણ વધુ મુશ્કેલ બની શકે છે કેમકે આજે 90% થી વધુ આપણી જિંદગી વિધુતના ભરોસે જ ચાલે છે. મારા એક જુના બ્લોગમાં કોલસાની અછત અને ભારત જેવા વિકાસશીલ દેશો માટે નવી તક વિષે ચર્ચા કરી હતી પરંતુ આજે માત્ર ભારત જ નહિ, સંપૂર્ણ વિશ્વ જે મુશ્કેલ પરિસ્થિતિ તરફ આગળ વધી રહ્યું છે તેના વિષે ચર્ચા કરવાની છે.

વિશ્વભરના દેશો અને લોકો પોતાની વિધુત ઉર્જાની માંગને પહોંચી વળવા વિવિધ પરંપરાગત ઉર્જા સ્ત્રોતો તેમજ પાવર જનરેશન યુનિટો પર નિર્ભર છે જેમાં થર્મલ પાવર પ્લાન્ટ મુખ્ય છે. આ થર્મલ પાવર પ્લાન્ટમાં કોલસાને સળગાવી પાણીને ઊંચા તાપમાન પર ગરમ કરી તેની વરાળ બનાવવામાં આવતી હોઈ છે અને આ વરાળની તાકાતનો ઉપયોગ કરી ટર્બાઇન ફેરવી ભૌતિક વિજ્ઞાનના ઈલેક્ટ્રો મેગ્નેટિક ફોર્સને કારણે વિધુત ઉર્જા ઉત્પન્ન કરવામાં આવે છે. આ રીતે ઉત્પન્ન થતી ઉર્જા આપણે છેલ્લી એક સદીથી વાપરતા આવ્યા છીએ જે લગભગ દરેક દેશ આજે પણ તેના મુખ્ય સ્ત્રોત તરીકે જ વાપરે છે.

થર્મલ પાવર સ્ટેશનમાં ઉત્પન્ન થતી ઉર્જા ખુબ વિપુલ પ્રમાણમાં તેમજ નિરંતર અને કોઈપણ ઋતુમાં પ્રાપ્ય છે જેથી દરેક દેશ આજ રીતે ઉર્જા મેળવવા માટે ટેવાયેલા છે. ભારતથી લઇ બીજા સેકડો દેશો પોતાની કુલ ઉર્જા જરૂરતની 50-70% ખપત થર્મલ પાવર પ્લાન્ટ દ્વારા જ પૂર્ણ કરે છે. થર્મલ પાવર પ્લાન્ટ કોલસાની કુલ ઉર્જાના માત્ર 25-30% નો જ ઉપયોગ કરી શકતો હોઈ આ પ્લાન્ટ જોઈએ તેટલો કાર્યદક્ષ પણ નથી તદુપરાંત કોલસાના દહનને કારણે હવામાં વાયુ પ્રદુષણનું પણ પ્રમાણ ખુબ વધતું હોઈ છે અને પાવર પ્લાન્ટની ચીમનીથી બહાર નીકળતા ધુમાડાઓમાં રાખનાં રજકણો હોઈ તે હવામાં ભળી વાતાવરણ તેમજ સમગ્ર ઇકો સિસ્ટમને નુકશાન કરતુ હોઈ છે.

હવે આ બધું કદાચ આપણે જાણીએ છીએ છતાં ઉર્જાની મોટી માંગને પહોંચી વળવા થર્મલ પાવર સ્ટેશન જ હાલ પૂરતો એક માત્ર વિકલ્પ હોઈ તેવું લાગી રહ્યું છે પરંતુ પ્રશ્ન એ છે કે અચાનક એવું તો શું બન્યું કે એક સદીથી ચાલતા આ માનવીય ઉર્જા ખપતના ચક્રને શું થયું કે ભારતની સાથો સાથ સંપૂર્ણ વિશ્વ અંધારપટમાં ગરકાવ થાય એવું લાગે છે? આજે આપણે માહિતી લેશું એજ ઉર્જાની ખપતના પ્રશ્ન અને થર્મલ પાવર સ્ટેશન નિભાવના પ્રશ્ન અંગે ઘણું બધું ખુબ ટૂંકમાં.

1) આજે દુનિયામાં કુલ 775 કરોડ માનવ વસાહત છે જે લગભગ 30% સાથે દિવસે ને દિવસે વધી રહી છે. આપણે જાણીએ જ છીએ કે એક માનવીને જીવવા આજે હવા, પાણી, ખોરાક અને છત સિવાય વિધુત ઉર્જા પણ તેટલી જ જરૂરત છે ત્યારે વધતી જતી જન વસ્તીને તેટલી જ પાવરની જરૂરત પણ પડતી હોઈ છે.

2) આજે માનવ ઉપયોગી અને વિધુતથી ચાલતા ઉપકરણોની સંખ્યા દિવસે ને દિવસે વધતી જાય છે અને માનવી આ ઉપકરણો પર જ નિર્ભર થવા લાગ્યા છે જેથી માનવીય જિંદગીની પાયાની જરૂરતમાં વિધુત ઉર્જા આવી જવાથી આ માંગ ખુબ વધવાની શક્યતા છે.

3) દુનિયામાં વધતા જતા કુદરતી આફતો વચ્ચે કોલસાનું ખનન અટકી પડવું તેમજ આ ખાણો હવે ખુબ ઊંડી થઇ જવાથી કોલસાનું ખનન ધીમું પડવું.

4) કોરોના વાયરસની મહામારીમાં વિશ્વના દરેક દેશને ઘણી સમસ્યાઓનો સામનો કરવો પડ્યો હતો તેમજ લોક ડાઉન જ માત્ર ઉપચાર હોઈ દરેક દેશોએ લોકડાઉનમાં લોકોને સુરક્ષિત રાખવા બધું જ બંધ કરાવ્યું હતું જેના કારણે આ કોલસાના ખનનથી લઇ વિધુત ઉત્પાદન સુધી અસર વર્તાઈ હતી.

5) વિશ્વની ઘણી સરકારો દ્વારા હાલમાં થયેલ મહામારીનો ખર્ચને પહોંચી વળવા ટેક્સનો વધારો કર્યો હતો જેનાથી કોલસાના ઉત્પાદનને અસર થઇ હતી.

6) ભારત વિશ્વનું બીજા ક્રમનું સૌથી વધુ કોલસા ઉત્પાદન કરતો દેશ હોવા છતાં ભારતથી એક્સપોર્ટ થઇ જતો કોલસાનું નિયંત્રણ ન હોવાને કારણે દેશમાં જ આંતરિક અછત થઇ છે તેમજ આ ચોમાસામાં ખાણ વિસ્તારમાં ખુબ વરસાદ થવાને કારણે કોલસાનું ખનન ખુબ ઘટી ગયું હતું જે ભારતની આ કોલસાની અછતનું મુખ્ય કારણ રહ્યું હતું.

7) લોકડાઉન ખુલતાની સાથે પ્રોડક્શન પહેલા હતું તેના કરતા પણ વધુ શરુ થયું છે જે એક સારા સમાચાર તો છે પરંતુ એ સાથે પાવરની માંગ પણ એટલી જ વધી ગઈ છે જેને હાલના પાવર પ્લાન્ટ તેમજ કોલસાનું ઉત્પાદન પહોંચી વળી શકે તેમ નથી.

ઉપરના દરેક પાસાને કારણે ભારતમાં ઘણા રાજ્યોમાં તો કદાચ આ દિવાળી પર જ અંધારપટ છવાઈ તેવી ભીતિ છે તેમજ વિશ્વના અનેકો દેશ નજીકના સમયમાં આવો સમય જોઈ શકે તેમ છે. આજે ભારતમાં કદાચ વિધુતના ભાવમાં અસર તો નથી જોવા મળી પરંતુ વિવિધ પ્રાદેશિક સરકાર વિધુતના ઓછા વપરાશ માટે લોકોને વિનંતી કરી રહી છે તેમજ ઓછો વપરાશ થાય તેવા નિયમો પણ ઘડી રહી છે ત્યારે વિદેશોમાં ઘણા દેશો વિધુતનો ભાવ હતો તેનાથી બે ગણો પણ કરી ચુકી છે. વિશ્વના દરેક દેશો આજે તેની એનર્જી ક્રાઈસીસ માટે કોઈને કોઈ પગલાં લઇ રહ્યા છે તેમજ વૈજ્ઞાનિકો ભવિષ્યમાં દરેક માંગને પહોંચી વાળવા પૂરતો જથ્થો દિવસ-રાત માટે મળી રહે તેવા વિકલ્પો પણ વિકસાવી રહ્યા છે.